19 Ekim 2009 Pazartesi

Ders 2. Cinsiyet kategorisi

1. Cinsiyet kategorisi

Rusçanın türkçeden en büyük farkı, rusçada cinsiyet kategorisinin varolduğu. Türk dillerinde konuşanlar için böyle kategori oldukça zor anlaşılıyor: çünkü türkçede öyle bir şey yok. Bütün sözcükler (canlı varlıkların ya da cansız nesnelerin adları) dişil, eril yada nötr cins olur; buna göre çekinme olduğu zaman ekleri de değişir. Adlar için cinsiyet sürekli bir özellik, sözcük çoğul şeklinde olduğu zaman cinsiyeti değişmiyor. Diğer sözcük türlerinde (sıfat, zamir) her cinsiyet için sözcüğün bir biçimi var (ve buna ek olarak bir biçimi çoğul için var). Bazı sözcükler sadece çoğul şeklinde kullanılıyor. Onların cinsiyeti belirtmek imkansız. Çok az rastgelen adlar genel cins olur; bu demek ki onlar hem kadına hem erkeğe karşı kullanılabilir.
Bildiğim kadar cinsiyetler sistemi ya da onun kalıntıları bütün Hint-Avrupa dillerinde var; mesela, ingilizcede 3.şahıs zamirin 3 şekli var: He (erkek için), She (kadın için) ve İt (nötr cins için). Hem kürtçe hem arapçada bu sistem çok güçlü.

Cinsiyetlerin resmi belirtileri (yalın halinde).

Rusçada çoğu sözcüklerin cinsiyeti yalın halindeki şekli bitimi ile kolayca tespit edilebilir. Sadece canlı varlıkları ifade eden sözcükler için cinsiyet kategorisinin fiziksel bir anlamı vardır; diğer kelimeler için cinsiyet – biçimsel bir belirti.

Dişil belirtisi  “А”, “Я”, “ЬЯ”, “ИЯ” harfleri ile bitim


Örnekler:

КО’ШКА (koşka) – dişi kedi СТАТЬЯ’ (Stat'ya) – makale, yazı
ЖЕНА’ (jena) - karı, eş ФАМИ’ЛИЯ( Familya) - soyadı
СЕСТРА’ (Syestra) – kız kardeş ТУРЦИЯ (Turtsiya) – Türkiye
ТЁ’ТЯ (Tyotya) – teyze ya da hala РОССИЯ (Rossiya) - Rusya
КНИ’ГА (Kniga) – kitap ЗЕМЛЯ’ (Zemlya)– yer, toprak

Eril belirtisi – ünsüz veya “Й” ile bitim.

Örnekler:

КОТ (Kot) – erkek kedi СТОЛ (Stol) - masa
БРАТ (Brat) – erkek kardeş МУЗЕ’Й (Muzyey)- müze
МУЖ (Muj) – koca КРАЙ (Kray) – diyar, kenar

Canlı erkek varlıkları belirten ama dişil gibi sona eren (yani “A” ve “Я” ile) bir grup eril sözcük var. Mesela, МУЖЧИ’НА (mujçina) – erkek, ДЕ’ДУШКА (dyeduşka) – dede, ДЯ’ДЯ (dyadya) - amca ya da dayı. Bazı erkek isimleri ve isim kısaltmaları da bu grupta bulunuyor: ВА’НЯ (Vanya) – İvan’ın kısaltırılmışı, НИКИ’ТА (Nikita). Bu grup sözcükler çekinmede dişil gibi ek alır, ama sıfatlarla, zamirlerle, ortaçlarla filan beraber kullanırken uyum eril tipinde oluyor(yani sıfat filan eril biçimde kullanılıyor).

Nötr cins belirtisi – “O” ve “E” ile bitim

bunlar hariç bu grupta “МЯ” ve “ИЕ” (“ЬЁ”) bitimlerle karşılaşabilirsiniz. Örnekler:

МО’РЕ (Moye) – deniz ЗДА’НИЕ (Zdaniye) – bina
О’ЗЕРО (Ozero) – göl ПЛА’МЯ (Plamya) – alev
НЕ’БО (Nyebo) – gök РУЖЬЁ’ (Ruj'yo)– tüfek
И’МЯ (İmya) - isim ВРЕ’МЯ (Vremya) - zaman

Bu sözcükler hariç nötr cins olan daha birkaç yabancı sözcük var:

ИНТЕРВЬЮ (İntyerv'yu) - demeç МЕНЮ (Menyu) – mönü
ЖЮРИ (Jyuri) - jüri ТАКСИ (Taksi)– taksi

Bunlar hariç yumuşatma işareti ile biten sözcük grubu var. Bu gruptaki kelimeler ya eril ya da dişil olabilir. Bu grupta eril olan sözcükler:

1) “Doğal”, “gerçek” erkekleri ifade eden sözcükler –

ГОСТЬ (Gost') - misafir ВОДИТЕЛЬ (Voditel') - şoför
ЦАРЬ (Tsar')- çar КОРОЛЬ (Korol') - kral
УЧИТЕЛЬ (Uçitel') – öğretmen ПИСАТЕЛЬ (Pisatel') – yazar

(“-ТЕЛЬ” ekiyle biten bütün sözcükler erildir, ekin anlamı – bir şey yapan, türkçedeki “-ıcı” gibi)

2) ay isimleri-
ЯНВАРЬ (Yanvar') – ocak ФЕВРАЛЬ (Fevral') – şubat v.s.


Bu grupta kesin dişil olan sözcükler:


1)“Doğal” kadınları ifade eden sözcükler –

МАТЬ (Mat') – anne ДОЧЬ (Doç') – kız coçuğu

2)“-ЗНЬ”, “-СТЬ”, “-СЬ” ekleriyle biten sözcükler –

ЖИЗНЬ (Jizn') – yaşam, hayat НОВОСТЬ (Novost') - haber
ПОДПИСЬ (Podpis') – imza БОЛЕЗНЬ (Bolezn') – hastalık

Biçimsel olarak bu gruptaki dişil ve eril sözcükleri bir birinden ayırmak imkansız, ancak kullanıma göre, yanındaki sözcüklere göre belli olur. Yukarıda konuştuğumuz olaylar hariç diğer sözcükleri ezberlemek lazım.

Genel cins sözcükleri çoğunlukla “A” ya da “Я” ile biter: 

ЗАДИ’РА (zadira) , ЗАБИЯ’КА (zabiyaka) – kavgacı,
ЗАНУ’ДА (zanuda) – sıkıcı bir adam,
ЗАСО’НЯ (zasonya) – uzun uyuyan, uyumayı çok seven,
СИРОТА’ (sirota) – kimsesiz, öksüz. “СИРОТА” hariç bunlar çok az kullanılmaktadır.

Rusçada hep çoğul kalan sözcükleri de var: 


ШТАНЫ’, (ştanı) 

БРЮ’КИ (bryuki) – pantolon,
НО’ЖНИЦЫ (nojnitsı) – makas,
KАНИ’КУЛЫ (kanikulı) – tatiller (okulda). 


Sonekleri çoğulun ekleri gibi olur (“И”, “Ы”).

Cinsiyet kategorisi aşağıdaki sözcük türlerinde var:


- adlar,
- sıfatlar,
- zamirler,
- sıra sayı sözcükleri ve “bir” sözcüğü,
- fiilin geçmiş zamanı,
- sıfatfiil, ortaç.

Rus dilinde isim ve onu belirten sözcükleri cinsiyet, sayı ve hal olarak bir birine uymak zorunda. Şu anda sadece cinsiyet olarak bazı uyum olaylarına bakalım. Uyum aşağıdaki sözcük türleri arasında olur:


- isim ve sıfat(ortaç),
- isim ve zamir,
- isim ve sıra sayıları,
- isim ve “bir” sayı sözcüğü,
- isim/kişi zamiri ve kısa sıfat/ortaç,
- isim/kişi zamiri ve geçmiş zamanında fiil.

2. Kişi zamirleri, yalın hali.

Я (ya)- ben;
ТЫ (tı) – sen;
ОН (on), ОНА(ana’), ОНО(ano’) – o;
МЫ (mı) – biz;
ВЫ (vı) – siz;
ОНИ (ani’) – onlar.

3. şahış tekilde 3 biçim var: “ОН” eril için, “ОНА” dişil için, “ОНО” nötr cins için. Diğer kişi zamirleri hem kadına hem de erkeğe karşı kullanılabilir. “ВЫ” zamiri ayni zamanda birkaç insan için de, bir insan için de karşı kullanılıyor (türkçede olduğu gibi saygı göstermek için).

3. Basit isim cümlesi.

İsim cümlesinde fiil görevini bir isim veya zamir/sıfat yapar. Rusçada böyle cümleler çok basittir. Özne yerine yalın halinde gösterme ya da kişi zamiri gelir (ad da olabilir), fiil yerine yalın halinde ad, sıfat, zamir gelir. “Ben öğrenciyim” tipi cümlede fiil görevini yapan sözcük (“öğrenci”) hiç bir ek almaz için çoğul eki hariç), ama kişi zamirinin, türkçeden farklı olarak kullanılması mecburen. Çünkü zamir olmasa, kimin öğrenci olduğu hiç belli olmayacak. Çoğul zamirleri (“МЫ”, “ВЫ”, “ОНИ”) yanında isim de çoğul oluyor. Örnek:


Я СТУДЕ’НТ (ya student) . Ben öğrenciyim.
Я РАБОЧИЙ (ya rabochiy). Ben işçiyim.
МЫ СТУДЕНТЫ (Mı studentı). Biz öğrenciyiz.
ОНИ СТУДЕНТЫ (Oni studentı). Onlar öğrencidirler.

1, 2, 3. şahıs tekil kullanırken bahsettiğiniz kişinin erkek veya kadın olduğunu belirtmek ve ilgili sözcük biçimleri kullanmak önemli. Mesela:


ОН СТУДЕНТ (On student). O (erkek) öğrencidir.
ОНА СТУДЕ’НТКА. (Ona studentka) O (kız) öğrencidir.
Я СТУДЕНТ. (Ya student) Ben öğrenciyim (erkek söylüyor).
ТЫ СТУДЕНТКА (tı studenta) . Sen öğrencisin (kadına söyleniyor).

Meslek isimleri. 

Bazı meslek isimlerinde hem eril, hem dişil şekli oluyor. Burda problem yok. Mesela: “ПЕРЕВОДЧИК”(erkek) ve “ПЕРЕВОДЧИЦА” (kadın) - tercüman; “ПОЭТ”(erkek) ve “ПОЭТЕССА”(kadın) - şair. 
Bazı meslek isimlerinin dişil ya da eril şekli yoktur, çünkü eskiden beri erkekler(kadınlar) bu işi yapmıyordu. Mesela: “ВРАЧ” – doktor(sadece eril şekli), “ШВЕЯ” – terzi, tekstil işçisi(sadece dişil şekli). Ama dişil biçimi olmayan meslek adları daha fazla.

İsim cümlesinde kadına karşı böyle bir meslek adı kullanırken o her zaman eril kalıyor, onu belirten sözcükler de (sıfat, iyelik zamiri filan) eril kullanılır, ama karşısındaki kişi zamiri(veya geçmiş zamanında fiil) dişil olur. Örnek:


ОН ВРАЧ. (On vraç) O (erkek) doktor.
ОНА ВРАЧ. (Ona vraç) O (kadın) doktor.
ОНА ПО’ВАР. (Ona Povar) O (kadın) aşçıdır.
ОНА УЧИ’ТЕЛЬНИЦА. (ona uçitel'nitsa) O (kadın) öğretmen.
ОН ХОРОШИЙ ВРАЧ. ( on horoşiy vraç) – O iyi bir doktor.(sıfat eril şekilde)
ОНА ХОРОШИЙ ВРАЧ. (ona horoşiy vraç) – O iyi bir doktor.(sıfat eril şekilde, ama kişi zamiri dişil, doktorun kadın olduğunu gösteriyor)
ВРАЧ ПРИШЕЛ. (vraç prişyol) – Doktor geldi.(isim de, fiil de erildir)
ВРАЧ ПРИШЛА. (vraç prişla) – Doktor geldi.(meslek adı erildir, ama fiil dişil şekilde ve gelenin kadın olduğunu belirtiyor)

4. Soru cümlesi.

Rusçada soru sormak için bir soru edatı yok. Cümle aynı, olumlu şekilde olduğu gibi kalıyor, yazıda sonuna mecbur olarak soru işareti gelir, telaffuzda soru olduğu ses tonu değişmesiyle anlaşılır (cümlenin sonunda ses yükselir ve hemen düşer). Mesela:


ОН ПОВАР? (On povar?) O aşçı mı?
ТЫ СТУДЕНТ? (Tı student?) Sen öğrenci misin? (erkeğe soru)
ТЫ СТУДЕНТКА? (Tı studentka?) Sen öğrenci misin? (kadına soru)
ДА, Я СТУДЕНТ. (Da, ya student) Evet, ben öğrenciyim. (erkeğin cevabı)
ДА, Я СТУДЕНТКА. ( Da, ya studentka) Evet, ben öğrenciyim. (kadının cevabı)

5. Olumsuz cümle.

Olumsuz biçimi, sözcüğün önüne “НЕ” (nye) (“değil”) edatının gelmesiyle oluşur, başka hiç bir sözcük değişmez. Edat vurgusuzdur, “ni” (ni) olarak okunur. Fiil, sıfat, ad filan için edat aynı. Örnek:
Я СТУДЕНТ. (ya student) - Ben öğrenciyim.
Я НЕ СТУДЕНТ. (ya nye student) – Ben öğrenci degilim.
ВЫ НЕ СТУДЕНТ? (Vı nye student?) – Öğrenci değil misiniz?

6. “ЭТО” (ETO) işaret zamiri ile cümleler.

“Bu” anlamını taşıyan zamir “bu masadır” tipindeki cümlelerde kullanılır. Ruşçada gösterme durumunda “o” gibi zamirler kullanılmaz. Bir şeyin konuşandan uzak ya da yakın olduğunu göstermek gerekiyorsa, “ТАМ” (tam) (orada) ve “ЗДЕСЬ” (zdyes') (burada) sözcükleri var. Bu tip cümlede ne zamire ne adlara bir ek gelir. Ad tekil veya çoğul kullanılabilir. Örnekler:


ЭТО СТОЛ (eto stol). Bu masadır.
ЭТО Я. (eto ya) Bu benim.
ЭТО АХМЕД. (Eto Ahmed) Bu Ahmet.
ЭТО МАГАЗИН. (Eto magazin) Bu mağaza (bakkal, dükkan).
ЭТО КОШКА. (Eto koşka) Bu kedi.
ЭТО КОШКИ. (Eto koşki) Bu kediler.
ЭТО КОМНАТА. (ETO komnata) Bu oda
ЗДЕСЬ СТОЛ (Zdes' stol) Burda masa,
ТАМ КРОВАТЬ (Tam krovat) orda karyola (var).

7. Soru zamirleri.

Yukarıdaki 2 tip cümle soru zamirleriyle kullanmak mümkün. Rusçada onlar çok çeşitli, biz şimdi ancak birkaç tane kullanmaya bakarız. 


КТО? (kto?) – Kim?
ЧТО? (Çto?) – Ne?
КАК? (Kak?) – Nasıl?
ГДЕ? (Gde?) – Nerede?
КУДА’? (Kuda?) – Nereye?
ОТКУ’ДА? (Atkuda)– Nereden?
ПОЧЕМУ’? (Paçemu?) – Neden?

Kullanma örnekleri:
КТО ЭТО?/ЭТО КТО? Kto eto? – Bu kimdir?
ЧТО ЭТО (ТАКО’Е)? Çto eto? – Bu nedir?

ГДЕ ПРЕПОДАВА’ТЕЛЬ? Gde Prepodavatel'? – Öğretmen nerde?
ТЫ (СЕЙЧА’С) ГДЕ? Tı (seyças) gde? – Sen (şimdi) nerdesin?

8. Tanışma ve vedalaşma.

En çok kullanılan selamlaşma biçimi – ЗДРАВСТВУЙТЕ (merhaba) (“zdra’stvuyte” olarak okunur, “V” harfi okunmaz; halk agzında bazen “zdras’te” olana kadar kısalır). Sözcük anlamı – sağlık dileği, türkçedeki “sağ ol” gibi. “sağ ol” gibi de bu emir kipinde bir fiil, o yüzden iki şekli olabilir: “siz” (ЗДРАВСТВУЙТЕ) ve “sen” (ЗДРАВСТВУЙ).
Rusçada, türkçedeki “iyi günler” gibi şahıssız deyimler de var. 


ДО’БРОЕ У’ТРО Dobroye Utro– günaydın,
ДО’БРЫЙ ДЕНЬ – Dobrıy Dyen' iyi günler,
ДО’БРЫЙ ВЕ’ЧЕР – DObrıy Vyeçer iyi akşamlar,
ДО’БРОЙ (СПОКО’ЙНОЙ) НО’ЧИ Dobroy (Spokoynoy - saakin) Noçi – iyi geceler.

İlk üçü vedalaşmada kullanılmaz. Son deyim uyumaktan önce söylenir.

Diğer selamlaşma biçimleri:
ПРИВЕТ! Privet – Selam! (arkadaş arasında söylenir, resmi bir yerde asla söylenmez).
ЗДОРОВО! (zdaro’va) – Selam!(ЗДРАВСТВУЙТЕ gibi sağlık dileği olan ve en çok erkek arkadaşlar ortamında kullanılan bir biçim). 


Vedalaşırken resmi olarak “ДО СВИДАНИЯ” (da_svida’niya) denir. Deyim şahıssız ve “buluşmaya kadar” demektir. Arkadaş arkadaşa “ПОКА’!” ya da “ДАВА’Й!” der (son deyim halk arasına kullanılır). Türkçedeki “görüşürüz” – УВИ’ДИМСЯ – az rasgelen bir sözcük. До встречи (Do vstreçi) - daha çok kullanılan kelime

Şark kültüründe selam söyledikten sonra insanın durumunu sormak gerekir: Nasılsın? Durumun nasıl, iyi mi? Rus kültüründe öyle bir şey söylemek mecburiyeti yok. Eğer sormak istiyorsanız, “КАК ДЕЛА?” (kag_dila’ – “işlerin nasıl?” - şahıssız) ya da “КАК ПОЖИВАЕШЬ?” (kak pajiva’iş – “nasıl yaşıyorsun?” - 2.şahıs tekil) diyebilirsiniz.

Bir eve gelirken evdekiler size “ДОБРО’ ПОЖА’ЛОВАТЬ!” (Dobro pojalovat') yani “Hoşgeldin(iz)” söyler. “Hoş bulduk” gibi cevap rusçada yok. Teşekkür etmek veya bir şey söylememek gerekiyor. Bir insanla ilk tanışmada, o adını söyledikten sonra “РАД(А) ПОЗНАКОМИТЬСЯ” (ra’d(a) paznako’mitsya) ya da “ПРИЯ’ТНО ПОЗНАКО’МИТЬСЯ” (Priyatno poznakomit'sya) Очень приятно - Oçen' priyatno
(priya’tna paznako’mitsya) denir. Deyimin ikisi de “(tanıştığımıza) memnun oldum” demektir. Birinci deyimde “РАД” sözcüğünü erkek, “РАДА” sözcüğünü kadın söyler. İkinci deyim şahıssız.

9. Sahiplik zamirleri.

Rusçada 1. ve 2.şahıs sahiplik zamirleri, bağlı olduğu sözcüğe göre eril, dişil, nötr cins ya da çoğul şeklinde olur. 3.şahıs zamirlerin bütün cinsler, sayılar, haller için bir şekli var. Bütün zamirler hale göre değişir. Biz şimdi sadece yalın haline bakalım.




Görebildiğiniz gibi 3.şahıs eril ve nötr cins biçimleri aynı. 1. ve 2. şahısta eril biçimleri ünsüzle, dişil biçimleri “A”/”YA” ile, nötr cins “E”/“YO” ile, ve çoğul biçimleri “İ” ile sona eriyor.
Sahiplik zamirleri isimle kullanmasında isime hiçbir ek gelmez.
Kullanma örnekleri:

МОЙ БРАТ (Moy brat) – (benim) kardeşim 

ТВОЙ СЫН (Tvoy Sın) – (senin) oğlun
МОЯ СЕСТРА (Moya Sestra) – kız kardeşim 

ТВОЯ ДОЧЬ (Tvoya Doç') - kızın
МОЁ ОКНО (Moyo okno) – pencerem 

ТВОЁ ДЕЛО (Tvoyo delo) - kendi işin
МОИ ДЕТИ – çocuklarım 

ТВОИ ДЕЛА (Tvoi dela) - işlerin

НАШ ДЕДУШКА (Naş dyeduşka) – (bizim) dedemiz
НАША БАБУШКА (Naşa babuşka) – nenemiz
НАШЕ ДЕЛО (naşe delo) - işimiz
НАШИ СТУДЕНТЫ (Naşi studentı) - talebelerimiz
ВАШ РЕБЁНОК (vaş rebyonok)– (sizin) çocuğunuz
ВАША КОШКА (vaşa koşka) - kediniz
ВАШЕ ОКНО (vaşe okno) – pencereniz
ВАШИ ДЕТИ (vaşi deti) - çocuklarınız

ЕГО ЖЕНА (yego jena) - onun(erkeğin) karısı 

ЕЁ МАШИНА (yeyo maşina)– onun(kadının) arabası
ЕГО БРАТ (yego brat) - kardeşi 

ЕЁ МУЖ (yeyo muj) - kocası
ЕГО ОДЕЯЛО (yego odeyalo) - yorganı 

ЕЁ ОКНО (yeyo okno) - penceresi
ЕГО ДЕТИ (Yego deti) – çocukları 

ЕЁ КОШКИ (yeyo koşki) - kedileri

'G' bu duruma söylediği zaman 'V' harfi ile olacak yani yazarken EGO, konuşarken EVO

ИХ ДОМ (ih dom) – onların evi(evleri) 

ИХ КОШКА (ih koşka) – onların kedisi(tekil)
ИХ МАШИНА (ih maşina) - arabaları 

ИХ КОШКИ (ih koşki) – onların kedileri(çoğul)
ИХ ОКНО (in akno) – pencereleri

10. “A” edatı.

Bu edatın rusçada kullanımı çok geniştir. “Ya”, “Peki”, “İse” yerine kullanılabilir, bazen türkçede bir edat olmadığı yere gelebilir (karşı çıkma ya da ters duruma düşme olayı varsa). Örnekleri:

Ты кто? – Я Чаяан. А ты кто? / Tı kto? - Ya Çayan. Atı kto?
Sen kimsin? – Ben Çayan. Ya sen kimsin?

Как дела? – Хорошо. А у тебя? Kak dela? - Horoşo. A u tebya?
Nasılsın? – İyiyim. Ya sen?

Я дома, а Ахмед на работе. Ya doma, a Ahmed na rabote
Ben evdeyim, Ahmet ise işte.

Он не Ахмед, а Чайан. On ne Ahmed, a Çayan
O Ahmet değil, Çayan.

Это не мама, а моя тётя. Eto ne mama, a moya tyotya
Bu annem değil, teyzem.

Это не наша кошка, а ваша. Eto ne naşa koşka, a vaşa
Bu bizim değil, sizin kediniz.


1 yorum:

İzleyiciler

Blog Arşivi