Ders 3. Rusçada kelime yapısı. Çoğul kuralları. Sıfat. Sıfatlar ve zamirler uyumu kur

1. Rusçada kelime yapısı.

Rus dilbilimi kelimeyi 5 parçaya ayırıyor.


1) En önemli olan, sözcüğün asıl anlamını taşıyan kısım köktür. Türkçeden farklı olarak rusçada bazı köklerde harf(ünlü ya da ünsüz)değişebilir. Tarih bölümünde yazdığım ünsüz yumuşatması süreci yüzünden kökün son “К”, “Г”, “Ц”, “Ч”, “З”, “Ж” harfleri çokça bir birinin yerini alabiliyorlar(sözcük türemesinde, çekinmesinde filan).

Mesela: СНЕГ(kar) – СНЕЖНЫЙ(karlı). Snek - Snejnıy

2) Kökün önüne gelen parça - önek. Rusçada belli önekler vardır, onlar sözcüklere ek bir renk verebilir veya anlamını tam değiştirebilirler.

Mesela:
ШЁЛ (şyol) – yürüyordu,
ПРИ-ШЁЛ (prişyol) – geldi,
НА-ШЁЛ (naşyol) – buldu;
ХОРОШИЙ (horoşiy)– iyi,
НЕ ХОРОШИЙ (ne horoşiy)– kötü, iyi olmayan.

Türkçeden bir örnek: sosyal – asosyal.

3) Kökten sonra sonek olur. Rusçada çok sonek vardır, onlar yeni kelime türemesi ve konuşanın konuşulana dair davranışı göstermesi için kullanılır.

Örnek: Mesela, РАБОТА (rabota) – iş, РАБОТНИК (rabotnik) – çalışan, işçi,
ЛЕНА (Lyena) – kız ismi, ЛЕНКА (Lyenka)– aynı isim, ama küçümseme ekiyle, ЛЕНОЧКА (Lenochka) – aynı isim, ama bu şekli şevkat, sevgi ve ilgi göstermek için kullanılır.

4) Sonekten sonra bitim (çoğunlukla son 1-2 harf) var. Bitim, sözcük cekinmesinde değişen kısım. Rusçada coğul eki yoktur, sözcüğün çoğul ya da tekil şekline gelmesini bitim sağlar. O yüzden bitim çoğul şeklinde halden hale surekli değişir. Ünsüzle bitime “sıfır bitim” derler.

5) Bitim hariç bütün sözcük parçaları temeli oluşturuyor; temel – çekinmede değişmeyen sözcük kısmı.

3. Çoğul kuralları.

Rus dilinde çoğul kuralları oldukça zordur. Türkçedeki –lar/-ler gibi tek çoğul eki yoktur. Çoğul şeklinde sözcüğün bitimi değişir. Bu değişime göre bütün sözcükleri 2 gruba bölebiliriz (cinsiyete bağımsız olarak):
1 grup – “–Ы”/“-И” bitimleri alır (eril ve dişil sözcüklerin çoğu).
2 grup – “-А”/“-Я” bitimleri alır (küçük bir grup eril ve nötr cins sözcük).


1 GRUP.

1) “–Ы” bitimi sert ünsüzler sonra gelir(erilde):


КОМПЬЮ’ТЕР(bilgisayar) – КОМПЬЮ’ТЕРЫ(bilgisayarlar) Kompyüter - Kompyüterı
ШКАФ(dolap) – ШКАФЫ’(dolaplar) Şkaf - Şkafı
ДИВА’Н(kanepe) – ДИВА’НЫ(kanepeler) Divan - Divanı

2) dişil için “–Ы” bitimi “A” yerine gelir:

ЖЕ’НЩИНА(kadın) – ЖЕ’НЩИНЫ(kadınlar) Jenşina - Jenşinı
СЕСТРА’(kız kardeş)– СЁ’СТРЫ(kız kardeşler) Sestra - syostrı
МАШИ’НА(araba) – МАШИ’НЫ(arabalar) maşina - maşinı

3) “-И” bitimi, “Ь”, “Й”, “Я” bitimleri yerine gelir:

ДЕНЬ(gün) – ДНИ(günler) den' - dni
НОЧЬ(gece) – НО’ЧИ(geceler) noç' - noçi
СЛОВА’РЬ(sözlük) – СЛОВАРИ’(sözlükler) slovar' - slovari
ГОСТЬ(misafir) – ГО’СТИ(misafirler) gost' - gosti
МУЗЕ’Й(müze) – МУЗЕ’И(müzeler) muzey - muzei
НЕДЕ’ЛЯ(hafta) – НЕДЕ’ЛИ(haftalar) nedelya - nedeli
ФАМИ’ЛИЯ(soyadı) – ФАМИ’ЛИИ(soyadları) familiya - familii

(tek istisna “УЧИ’ТЕЛЬ”(öğretmen) sözcüğü, çoğulda “УЧИТЕЛЯ’” oluyor)

4) istisna olarak “Г”, “К”, “Х”, “Ж”, “Ч”, “Ш”, “Щ” harflerinden sonra “-И” gelir. 

КНИ’ГА(kitap) – КНИ’ГИ(kitaplar) kniga - knigi
ВРАГ(düşman) – ВРАГИ’(düşmanlar) vrag - vragi
КО’ШКА(kedi) – КО’ШКИ(kediler) koşka - koşki
НОЖ(bıçak) – НОЖИ’(bıçaklar) noj - noji
ЛЫ’ЖА(kayağın bir tanesi) – ЛЫ’ЖИ(kayak) lıja - lıjı
ВРАЧ(doktor) – ВРАЧИ’(doktorlar) vraç - vraçi
ТОВА’РИЩ(arkadaş) – ТОВА’РИЩИ(arkadaşlar) tovariş - tovarişi
ДА’ЧА(yazlık) – ДА’ЧИ(yazlıklar) daça - daçi
УЧЕ’БНИК(ders kitabı) – УЧЕ’БНИКИ(ders kitapları) uçebnik - uçebniki
НОСО’К(çorabın teki) – НОСКИ’(çorap) nosok - noski 

Dikkat edin ki “-EK” ve “-OK” küçültme ekleriyle biten sözcüklerin sonuna bir bitim (yani ünlü harf) gelince ekteki “E” ve “O” harfleri düşer, mesela, “листо’чек” – “листо’чки”(küçük yaprak), “цвето’к”-“цветки’”(çiçek) ; ama bu kural sadece ekler için geçerli, bu harfler kökün parçası olduğu zaman asla düşmez.


2 GRUP.

1)Bu grupta olan “A” ile biten eril sözcükler daha az, ama onlar oldukça sık kullanılıyor. Rus dilinde eril çoğul şekli için “A” ve “Ы/И” ile bitim rekabet ederler, ve sözcükleri bitimine göre bir birinden ayırmak için bir kural yoktur. “A” harfi ile bitim sert ünsüzden sonra gelir:

ГО’РОД – ГОРОДА’ (şehir) gorod - goroda
ПО’ЕЗД – ПОЕЗДА’ (tren) poezd - poezda
СНЕГ – СНЕГА’ (kar) snek - snega
ДОМ – ДОМА’ (ev) dom - doma
ВЕ’ЧЕР – ВЕЧЕРА’ (akşam) veçer - veçera
ЛЕС – ЛЕСА’ (orman) les - lesa
ЦВЕТ – ЦВЕТА’ (renk) tsvet - tsveta
ПА’СПОРТ – ПАСПОРТА’ (pasaport) pasport - pasporta
О’СТРОВ – ОСТРОВА’ (ada) ostrov - ostrava
БЕ’РЕГ – БЕРЕГА’ (kıyı) berek - berega

2) nötr cins sözcüklerde “O” yerine “A” gelir:

СЛО’ВО – СЛОВА’ (söz) slovo - slova
ОКНО’ – О’КНА (pencere) okno - okna
ЛИЦО’ – ЛИ’ЦА (yüz) litso - litsa
ПИСЬМО’ – ПИ’СЬМА (mektup) pis'mo - pis'ma

3) nötr cins sözcüklerde “E”(“Ё”) yerine “Я” gelir:

ПО’ЛЕ – ПОЛЯ’ (tarla) pole - polya
ЗДА’НИЕ – ЗДА’НИЯ (bina) zdaniye - zdaniya
РУЖЬЁ’ – РУ’ЖЬЯ (tüfek) ruj'yo - ruj'ya

ÖZEL OLAYLAR:

1)“МЯ” ile biten nötr cins isimler “МЕНА” bitimi alırlar.

И’МЯ – ИМЕНА’ (isim) imya - imena
ВРЕ’МЯ – ВРЕМЕНА’ (zaman) vremya - vremena

2)“НИН” ile biten millet ve mezhep mensupları adlandıran eril sözcükler sonuna, “НИН” yerine “НЕ” bitimi alırlar.

МУСУЛЬМА’НИН – МУСУЛЬМА’НЕ (Müslüman) musul'manin - musul'mane
ХРИСТИА’НИН – ХРИСТИА’НЕ (Hıristiyan) hristianin - hristiane
АРМЯНИ’Н – АРМЯ’НЕ (ermeni) armyanin - armyane
ЕГИПТЯ’НИН – ЕГИПТЯ’НЕ (mısırlı) yegiptyanin - yegiptyane
РОССИЯ’НИН – РОССИЯ’НЕ rossiyanin - rossiyane
ГРАЖДАНИ’Н – ГРА’ЖДАНЕ grajdanin - grajdane
İstisna burada “ЦЫГА’Н”(Çingene) sözcüğü – çoğul “ЦЫГА’НЕ”. Sadece “H” ile biten millet isimleri normal “Ы” bitimi alıyorlar: ГРУЗИ’Н – ГРУЗИ’НЫ (Gürcü) .

3)“-ОНОК”/ “-ЁНОК” ile biten hayvan yavruları isimleri: “-ОНОК” yerine “-АТА”, “-ЁНОК” yerine “-ЯТА” gelir:

МЕДВЕЖОНОК – МЕДВЕЖАТА(ayı yavrusu, “МЕДВЕДЬ” - ayı sözcüğünden türeme)
КОТЁНОК – КОТЯТА(kedi yavrusu) kotyünok - kotayata

4)çoğul şekli özel olan sözcükler:

ДРУГ – ДРУЗЬЯ (dost) grug - druz'ya
СТУЛ – СТУЛЬЯ (sandalye) stul - stul'ya
ДЕРЕВО – ДЕРЕВЬЯ (ağaç) derevo - derev'ya
ЛИСТ – ЛИСТЬЯ (yaprak) list - list'ya
БРАТ – БРАТЬЯ (kardeş) brat - brat'ya
СЫН – СЫНОВЬЯ (oğul) sın - sınovya
РЕБЁНОК – ДЕТИ (çocuk) rebyonok - deti
ЧЕЛОВЕК – ЛЮДИ (insan, adam) çelovek- lyudi
СОСЕД – СОСЕДИ (komşu) sosed - sosedi
ЯБЛОКО – ЯБЛОКИ (elma) yabloko - yabloki
ГОСПОДИН – ГОСПОДА (efendi) gospodin- gospoda
УХО – УШИ (kulak) uho - uşi

4. Sıfat. Sıfatlar ve zamirler uyumu kuralı. 

Rusçada “sıfat + isim” yapısında sıfat her zaman isimden öncedir. Sıfatın ve ismin bir birine bağlı olduğunu göstermek için onları aynı cinsiyet, hal ve sayı kullanıyorlar (uyum kuralı). Sıfatın yalın halinde sayı ve cins olarak 4 şekli var: eril tekil, dişil tekil, nötr cins tekil ve çoğul. Sözlüklerde sıfatın eril biçimi verilir. Eril şeklinin görebileceğiniz bitimleri: 

“-ОЙ” БОЛЬШОЙ - büyük,
“–ЫЙ” НОВЫЙ - yeni,
“–ИЙ” ХОРОШИЙ – iyi.

Eril sıfat direkt eril olan isme eklenebilir:

БОЛЬШОЙ(eril) + ДОМ(eril) = БОЛЬШОЙ ДОМ (büyük ev);
ХОРОШИЙ ЧЕЛОВЕК – iyi insan.

Dişil biçimi oluşturmak için eril bitimini “-АЯ” bitimine değiştirmek lazım. 

НОВЫЙ – НОВАЯ (yeni)

İstisna: “-НИЙ” ile biten sıfatlarda “-ИЙ” bitimini “-ЯЯ” bitimi ile değiştirmek lazım. 

СИНИЙ – СИНЯЯ (mavi) siniy - sinyaya
ПОСЛЕДНИЙ – ПОСЛЕДНЯЯ (son) posledniy - poslednyaya

Dişil sıfat dişil isimle beraber kullanılır. 

НОВАЯ УЧИТЕЛЬНИЦА – yeni öğretmen(kadın) novaya uçityel'nitsa
СИНЯЯ МАШИНА – mavi araba sinyaya maşina


Orta cins sıfat: “-ОЕ”, “–ЕЕ”, “–ЬЕ” ile sona erer.
Çoğul sıfat: “-ИЕ”, “-ЫЕ” ile sona erer.

Sıfat bitimlerinin eril, dişil, orta cins ve çoğul biçimlerinde birbirine uyumu.

*)“Ш”den sonra “Ы” telaffuz edilir, ama yazılmaz, “И” yazılır.
**)hayvan, kuş filan isimlerinden türenmiş sahipleme sıfatları için.

Örnekler: Красивый – güzel(eril için), красивая – güzel(dişil için), красивое – güzel(orta cins için), красивые – güzel(çoğul için). 

Старый кот – eski(yaşlı) kedi / starıy kot
Старая тетрадь – eski defter / staraya tetrat'
Старое пальто – eski palto / staroye palto
Старые люди – yaşlı adamlar / starıye lyudi

Sıfat cümlede fiilin yerine geliyorsa gene özneye cinsiyet ve sayı olarak uymak zorundadır.

Она красивая. O (kadın) güzeldir. / ona krasivaya
Он красивый. O (erkek) güzeldir. / on krasivıy
Oно новое. O (orta cins bir eşya, mesela, palto) yenidir. / Ono novoye
Моя жена красивая. Benim karım güzeldir. / Moya jena krasivaya
Ты хороший. Sen iyisin (erkeğe). / Tı horoşiy
Ты хорошая. Sen iyisin (kadına). / Ti horoşaya
Вы хорошие дети. Siz iyi çocuklarsınız (çoğul) / Vi horoşiye deti
Вы красивая. Siz güzelsiniz (saygı ile tek kadına, o yüzden tekil). / Vi krasivaya
Вы хороший врач. Siz iyi bir doktorsunuz (kadına da erkeğe de olabilir, çünkü “врач” hem eril hem dişil olabilir). / Vı horoşiy vraç'
Мы умные. Biz akıllıyız. / Vı umnıye
Они умные. Onlar akıllıdırlar. / Oni umnıye
Моё новое пальто – benim yeni paltom.(Bu biçim cümlelerde önce zamir, sonra sıfat gelir.) / Moye novoye palto

Sıfatın soru sözcüğü “КАКОЙ” (КАКАЯ, КАКОЕ, КАКИE) – nasıl? ne? ne gibi?
Mesela: Какой он человек? – Nasıl bir adamdır?
Это какая улица? – Bu ne sokak? / eto kakaya ulitsa?
Какая книга? Синяя книга. – Nasıl bir kitap? Mavi kitap. Kakaya kniga

Rusçada bütün renkler isimleri sıfattır. Örneğin: синий (цвет) – mavi (rengi).
Her sıfat gibi çekim yapar.

Sıfatın önüne olumsuz edatı “НЕ” gelebilir. Sıfat anlamını tersine değiştiriyor. Bir ad önünde çoğu zaman edat ve sıfat bitişik yazılır. Ama karşı koyma olayı varsa (mesela sıfattan sonra “A” edatı bulunur), ayrı yazılır.
Некрасивая девушка - güzel olmyan kız/ ne krasivaya devuşka
Эта книга не старая, а новая. Bu kitap eski değil, yenidir./ eta kniga ne staraya , a novaya
Я не старый. Yaşlı değilim (gencim gibisinden). / ya ne starıy

5. Adların genetif (tamlayan) hali.

Aşağıdaki tabloda genetif halinin (tekilde) şekillerinin oluşması görebilirsiniz.

Rusçada hiç çekimlenmeyen (yani halden hale değişmeyen) sözcükler var. Mesela: пальто – palto, кофе – kahve, шоссе – şöse, – çoğunlukla dile girmiş yabancı sözcükler. “a” ya da “я” ile bitmeyen kadın isimleri ve yabancı kökenli kadın soyadları da çekimlenmez, mesela, Маргарет, Айше, Айгюль, Илькай gibi isimleri ve Кайя, Смит, Руденко, Павлович gibi kadın soyadları her halinde değişmez, ama Fatma gibi isim değişir.

6. Kişi zamirlerinin ve sıfatların genetif hali.

Kişi zamirleri:

Я – меня
Ты – тебя
Мы – нас
Вы – вас
Она – её/неё
Он, оно – его/него
Они – их/них

Kişi zamirinin genetif hali ve iyelik zamirleri karıştırmayın (türkçede onlar aynı); zamirin genetif hali birçok yapılarda kullanılır. 3.şahıs zamirlerin, önünde bir öntakı varsa, başına “H” harfi geliyor, öntakı yoksa, ünlü ile başlayan biçimleri kullanılıyor.

Not. Orta cins ve eril’in “ГО” bitimi “va” olarak okunur. Mesela: высокого – vıso’kava, синего – si’niva, нового – no’vava. “-ОЙ” ile erilde bitenler(örnek – голубо’й, большо’й) hariç bütün bu bitimleri vurgusuz. Çekimlenmede vurgu değişmez.

İyelik zamirlerinin genetif hali. 

İyelik zamirleri genetif halinde olan isim ile bağlı iken kendisi genetif haline geçer. Bitimleri sıfatlarınki ile aynı tip. Okunuş özellikleri de aynı:
Sonunda “ГО” vurgu altında “vo” olarak, vurgusuz “va” olarak okunur, mesela, моего – maivo’, твоего – tvaivo’, нашего – na’şiva, вашего – va’şiva.

7. “У МЕНЯ ЕСТЬ…/У МЕНЯ НЕТ…” (benim bir şeyim var/yok) yapısı.

“ЕСТЬ” rusçada “var” demektir. Aynı zamanda bu “БЫТЬ”(olmak, varolmak) fiilin şimdiki zamanı. (İkinci anlamı – “yemek” fiilin mastarı.) “НЕТ” hayır ya da yok demektir. “Yok” anlamında halk bazen “НЕ’ТУ” şeklini kullanır (akademik dilinde olmaz).
“У МЕНЯ” bende, üstümde, benim demektir. “МЕНЯ” - “Я” zamirinden genetif hali. “У” bir öntakı, yanında, üstünde anlamı taşır.
Rusçada “benim bir şeyim var” (ya da yok) söylemek için bu yapı kullanılır:

“У” + sahibin adı + ЕСТЬ + eşyanın/kişinin adı
(genetif halinde) (yalın halinde)

“У” + sahibin adı + НЕТ + eşyanın/kişinin adı
(genetif halinde) (genetif halinde)

Örnekler:
У меня есть кошка. – Benim kedim var.
У меня есть сын. – Oğlum var.
У нас есть дом. – Evimiz var.
У Кати есть сестра. – Katya’nın kızkardeşi var.
У меня здесь нет тетради. – Burda defterim yok.
У Ахмеда нет детей. – Ahmed’in çocukları yok.
У вас есть книга? Нет, у меня нет книги. - Kitabınız var mı? Hayır, kitabım yok.
У меня дома есть стол. – Evde masam var.
У меня на работе нет компьютера. – İş yerimde bilgisayar(ım) yok.
Adlara sıfat ya da zamir gelebilir, ve ad genetif halinde ise onlar da genetif halinde oluyor.
Моя сестра – у моей сестры
Красивая девушка – у красивой девушки
У моей сестры есть муж. – Benim kızkardeşimin kocası var.
У Кати нет красного пальто. – Katya’nın kırmızı paltosu yok.
У моего брата нет черной кошки дома. – Kardeşimin evimde siyah kedi(si) yok.
Aynı yapı, burda ya da orda bir şeyin olup olmadığını söylemek için kullanılır.
Здесь есть магазин. – Burda bir mağaza var.
Там нет магазина. – Orda mağaza yok.
Ахмеда здесь нет. - Ahmet burda yok.(ya da sadece “Ахмеда нет” – Ahmed yok, burda isim kesinlikle genetif halinde kalıyor.)

8. “Fatma’nın kardeşi” yapısı.

Türkçede belırtili ad tamlamasını kuran sözcüklerin ikisi de bir ek alıyor. Rusçada ancak onlardan biri değişir(tamlayıcı olan), diğeri(tamlanan) çoğul bitimi almaktan başka hiç bir türlü değişmez. Tanlayıcı genetif halinde olur, yanında bir öntakı yok. Cümlede önce tamlanan, sonra tamlayıcı gelir(türkçenin tersine). Örnekler:
Брат Фатьмы – Fatma’nın kardeşi
Друг Ахмеда – Ahmed’in arkadaşı.

Tamlananın önüne bir zamir ya da bir sıfat gelebilir. O zaman bu zamir veya sıfat genetif halinde olur. Mesela:

Мой брат – моего брата (kardeşimin)
Твоя сестра – твоей сестры (kızkardeşinin)
Брат моей мамы – annemin kardeşi
Муж моей сестры – kız kardeşimin kocası
Сын моего друга – arkadaşımın oğlu
Ахмед – учитель наших детей. – Ahmet çocuklarımızın öğretmenidir.
Чайан – муж моей подруги. – Çayan kız arkadaşımın kocası.
Это жена моего брата. – Bu kardeşimin karısı.

9. İyelik takimi ile bağları aynı tip olan cümleler. 

Bu gibi cümlelerde iyelik takımı ile aynı bağlar tipi var. “Öğretmen” yerinde bulunan kelime değişmez, “tarih” ise genetif halinde olur. Örnekler:

История - tarih
Учитель истории – tarih öğretmeni (okulda)
Математика - matematik
Преподаватель математики – matematik öğretmeni
Русский (турецкий) язык – rus (türk) dili
Учительница русского (турецкого) языка – rus (türk) dili öğretmeni
Bağları aynı tip olan cümlecikler:
Студент университета – üniversite öğrencisi
Водитель автобуса – otobüs şoförü
Преподаватель университета – üniversite çğretmeni
Факультет университета – üniversitenin fakültesi
Студент нашего университета üniversitemizin öğrencisi
Наш преподаватель истории – bizim tarih öğretmeni

10. “МЕНЯ ЗОВУТ” yapısı.

Bu yapı, tanışırkem adı söylemek için lazım. Rusçada “benim adım...” yani “моё имя...” gibi bir yapı hemen hemen kullanılmıyor, onun yerine “меня зовут...” yani “bana...(olarak) sesleniyorlar” yapısı var. Burda “меня” sözcüğü belirtme halinde 1.şahıs kişi zamiri (“я”)(kişi zamirleri için belirtme ve genetif hali şekilleri aynı). “Зовут” – “seslenmek” fiilinin şimdiki zamani 3.şahıs çoğul. Türkçeye bu yapı “benim adım” olarak çevrilebilir.
Как тебя зовут? Adın ne?
Меня зовут Айше. Benim adım Ayşe.
Его зовут Мурат. Onun (erkeğin) adı Murat.
Её зовут Катя. Onun (kızın) adı Katya.
Как его зовут? – Мурат. Onun adı nedir? – Murat.

11. Kibarlık sözcükleri.

СПАСИБО (spasi’ba) – teşekkürler, teşekkür ederim (şahıssız).
МОЖНО (mo’jna) – olur, olur mu, mümkün mü, (yapa)bilir miyim
ПОЖАЛУЙСТА (paja’lusta). Duruma göre birkaç anlamı var. 

1. “Lütfen” – bir şey isterken, rica ederken. Meselarestoranda) Кофе, пожалуйста. – Kahve, lütfen.

2. “İşte”/“buyurun” – dükkanda, kahvede filan görevli size istedinizi verirken “пожалуйста” der. Mesela: Пожалуйста, ваш кофе. İşte kahveniz.

3. Kibar bir insan, bir hareketinize izin verirken “пожалуйста” der. Örnek: Можно пройти? – Пожалуйста! Geçebilir miyim? – Geçebilirsiniz.
ИЗВИНИТЕ(izvini’te), ПРОСТИТЕ(prasti’te) – affedersiniz, özür diliyorum. Sözcüklerin ikisi de emir kipi 2 sahıs çoğul şeklinde fiiller, yani “siz” için kullanılır. “Affedersin” söylemek için sonuncu “ТЕ” atmak gerekiyor: ИЗВИНИ, ПРОСТИ. Türkçedeki “özür diliyorum” tam karşılığı “ПРОШУ ПРОЩЕНИЯ” (praşu’ praş’e’niya)(1. sahış tekil şeklinde fiil).